مذهب معمولاً، امّا نه همیشه، با یک سیستم خاص ایمانی و عبادت خدا یا خدایان متعالی ارتباط دارد. با این حال، در گفتمان حقوق بشر، استفاده از اصطلاح «مذهب» شامل حمایت از حق اعتقادات غیر مذهبی مانند آتئیسم (بی‌خدایی)[۱]و یا اگنوستیسیم (لاادری‌گری)[۲]نیز می‌شود. در سال ۱۹۹۳، کمیته حقوق بشر که یک نهاد مستقل از ۱۸ کارشناس منتخب سازمان ملل است، مذهب یا عقیده را به‌عنوان «باورهای تئیستی (کسی که به خدا یا خدایان باور داشته باشد)، غیر تئیستی یا بی‌خدایی (کسی که به خدا یا خدایان باور نداشته باشد)، به علاوه حق عدم اذعان به هرگونه مذهب یا اعتقاد» توصیف کرد.
اعتقادات مذهبی و غیر مذهبی به میلیاردها نفر از مردم در سراسر جهان امید می‌دهد، تسلی می‌بخشد و توان بالقوه برای صلح و آشتی دارد. متأسفانه، آنها در عین حال منبع تنش و اختلاف شدید نیز بوده‌اند. این پیچیدگی و دشواری در تعریف «مذهب» و «عقیده» به صورت جامع، به وضوح در مبارزه مداوم برای دفاع از آزادی مذهب یا عقیده در زمینه حقوق بشر بین‌الملل دیده می‌شود. این مبارزه قرن‌ها است که ادامه دارد و منجر به درگیری‌های بی‌شمار و اغلب تراژدی شده است. در قرن بیستم بود که ارزش‌های مشترک مربوط به آزادی مذهب و عقیده در معاهدات، اعلامیه‌ها و کنوانسیون‌های متعدد بین‌المللی تدوین شد.
سازمان ملل متحد اهمیت آزادی مذهب و عقیده را در اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ به رسمیت شناخت. در ماده ۱۸ اعلامیه حقوق بشر آمده است: «هر کس حق دارد که از آزادی فکر، وجدان و مذهب بهره‌مند شود. این حق متضمن آزادی تغییر مذهب یا عقیده و نیز متضمن اظهار عقیده و ایمان می‌باشد و همچنین شامل تعلیمات و اجرای مراسم دینی است. هر کس می‌تواند از این حقوق منفرداً یا اجتماعاً و به‌طور کلی خصوصی یا عمومی برخوردار شود».
مقررات مشابهی در ماده ۱۸ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، و همچنین سایر ابزارهای منطقه‌ای و تخصصی حقوق بشر نیز موجود است. با این حال، تلاش برای ایجاد اسنادی مرتبط به آزادی مذهب یا عقیده که لازم الاجرا باشد یعنی وجاهت حقوقی داشته باشد همچنین ناموفق بوده است.
در سال ۱۹۶۶، سازمان ملل میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را به تصویب رساند تا بیانیه پیشین خود را در مورد ابراز مذهب و عقیده گسترش دهد. ماده ۱۸ میثاق مدنی و سیاسی یکی از مهم‌ترین مواد در زمینه آزادی مذهب و عقیده به شمار می‌رود.
در این ماده آمده است:
- هر کس حق آزادی فکر، وجدان و مذهب دارد. این حق شامل آزادی، داشتن یا قبول یک مذهب یا معتقدات به انتخاب خود، همچنین آزادی ابراز مذهب یا معتقدات خود، خواه به‌طور فردی یا جماعت خواه به‌طور علنی یا در خفا در عبادات و اجرای آدات اعمال و تعلیمات مذهبی می‌باشد.
- هیچ کس نباید مورد اکراهی واقع شود که به آزادی او در داشتن یا قبول یک مذهب یا معتقدات به انتخاب خودش لطمه وارد آورد.
- آزادی ابراز مذهب یا معتقدات را نمی‌توان تابع محدودیت‌هایی نمود، مگر آنچه منحصراً به‌موجب قانون پیش‌بینی شده و برای حمایت از امنیت، نظم، سلامت یا اخلاق عمومی یا حقوق و آزادی‌های اساسی دیگران ضرورت داشته باشد.
- دولت‌های طرف این میثاق متعهد می‌شوند که آزادی والدین و برچسب مورد سرپرستان قانونی کودکان را در تأمین آموزش مذهبی و اخلاقی کودکان مطابق معتقدات خودشان محترم بشمارند.
