در مقالهٔ گذشته نگاه کوتاهی به تماس زندانیان با دنیای خارج از زندان انداختیم. همان‌طور که در شروع این سری از مقالات در خصوص حقوق بشر در زندان‌ها گفته شد، مباحث بسیاری که در این مجموعه قرار می‌گیرند. در این مقاله، به موضوع «شکایات و روش‌های بازرسی» می‌پردازیم. در چهار مقالهٔ آینده به مباحث مختلف دیگر پیرامون حقوق بشر در زندان خواهیم پرداخت.
قوانین حقوق بشر در مورد شکایات و روش‌های بازرسی در زندان چنین می‌گوید:
«فردی که حقوق و آزادی‌اش نقض شده است، باید حق برخورداری از یک راه حل مؤثر که از سوی دادگاهی صالح تعیین شده است را داشته باشد. همچنین، هر زندانی باید حق آن را داشته باشد که از طرز برخورد مسئولین با خود شکایت کند. یعنی اگر زندانی فکر می‌کند که طرز رفتار مسئول یا مسئولین زندان ناعادلانه است، باید راه‌حل‌هایی وجود داشته باشند تا او بتواند بدون هراس از عواقب آن شکایت کند. شخصی که زندانی به او شکایت می‌کند نباید همان شخصی باشد که بر اساس اعمال، رفتار و تصمیمات وی چنین شکایتی تنظیم شده است. همین‌طور، روش شکایت نباید به‌گونه‌ای باشد که زندانی را از شکایت منصرف کند. مثلاً به هیچ عنوان نباید یک زندانی را به‌خاطر اینکه شکایتش ثابت نشده، نادرست بوده یا از روی سوء‌نیت و خصومت بوده است تنبیه کرد.»
- به‌غیر از مواقعی که شکایات به‌وضوح بی‌اساس و ناچیز هستند، شکایات باید فوری و اگر درخواست شود به‌طور محرمانه مورد بررسی قرار گیرند. در صورت لزوم، باید این امکان داده شود که شکایت از سوی نمایندهٔ قانونی یا یکی از اعضای خانوادهٔ زندانی به وکالت از زندانی ارائه شود.
- هر زندانی در هنگام پذیرش، باید اطلاعات کتبی در مورد مقررات، شکایات و روند انضباطی، به زبانی که وی با آن آشنایی دارد را دریافت کند. در صورت لزوم، این قوانین باید به‌صورت لفظی توضیح داده شود.
- اگر یک شکایت رد شده یا به موقع پاسخ داده نشود، شکایت‌کننده باید حق ارائهٔ آن را به یک مقام قضایی یا سایر مقامات دیگر داشته باشد. در صورت وجود دلایل معقول، دال بر ارتکاب شکنجه یا بدرفتاری علیه یک زندانی، دولت‌ها باید تحقیقات فوری و بی‌طرفانه‌ای را به‌عمل آورند.
- در خصوص موارد مشکوکی مانند اعدام‌های غیرقانونی، اعدام‌های خودسرانه و اعدام‌های سریع، باید تحقیقات کامل، سریع و بی‌طرفانه‌ای انجام شوند. این موارد که توسط بستگان و سایر گزارش‌ها ارائه می‌شوند، حاکی از آن دارند که زندانی بر اثر مرگ غیرطبیعی در شرایطی که در بالا ذکر شد جان خود را از دست داده است.
- زندان‌ها باید به‌طور منظم توسط بازرسان واجد شرایط و باتجربه که کاملاً از نظام زندان جدا هستند بازرسی شوند.
- هر زندانی حق دارد با بازرسان و ناظران زندان‌ها ارتباط آزادانه و محرمانه برقرار کند.
- احتیاج نیست همهٔ شکایات زندانیان الزاماً در خصوص موارد نقض حقوق بشر باشد. زندانیان ممکن است از مسائل به‌نظر کم‌اهمیت‌تر، ولی مهم برای شخص خودشان مثل تخصیص سلول، انتقال و مسائل مربوط به زندگی روزانه در زندان شکایت داشته باشند. پاسخ به چنین شکایاتی ممکن است به‌نظر مهم نباشد مخصوصاً در ارتباط با حفظ حقوق بشر. با‌این‌حال، داشتن یک روش درست شکایت و مراحل رسیدگی به آن می‌تواند:
- به زندانیان برای داشتن حس عدالت کمک کند؛
- حصول اطمینان از اینکه مسئولین زندان وظایف خود یعنی احترام به شأن ذاتی زندانیان را فراموش نکنند؛
- تضعیف تنش و قوی‌کردن این حس که زندان جامعهٔ منظمی است که روی اصول عدالت طبیعی کار می‌کند.
