در مقاله‌های گذشته نگاهی به قوانین داخلی ایران و قوانین بین‌المللی حقوق بشر در رابطه با اعدام بزرگ‌سالان و کودکان انداختیم. با اینکه صدور مجازات اعدام در قوانین بین‌الملل حقوق بشر اکیداً منع نشده و محدود به جرم‌های جدی‌تر گشته است، اما حذف کامل این مجازات در سطح بین‌الملل رو به افزایش است. صدور مجازات اعدام و مجازات‌های دیگر از سوی دولت‌ها باید مراحل قانونی‌ای را طی کند تا حق احدی ضایع نشود. در این مقاله و چند مقالهٔ آینده به موضوع طی مراحل قانونی در بُعد استانداردهای حقوق بشری می‌پردازیم.
اگر به معنای کلی «طی مراحل قانونی» یا «مراحل حقوقی» نگاهی بیندازیم، این اصطلاح در اینجا به‌عنوان حق برخورداری از عدالتی مؤثر و با کارآمد از سوی دستگاه حکومتی تلقی می‌شود. حقوق قانونی در قوانین و روند دادرسی، به‌منظور تضمین عدالت اساسی و منصفانه، محدودیت ایجاد می‌کند. این بدان معناست که طی کردن مراحل حقوقی یک الزام قانونی است که بر حسب آن؛ دولت‌ها باید به تمام حقوق قانونی‌ای که به یک شخص تعلق دارد احترام بگذارند. طی مراحل قانونی، قدرت قانون در هر کشور را تعادل می‌بخشد و افراد را از آن حفاظت می‌کند. زمانی که دولتی بدون اینکه مراحل قانونی را به دقت دنبال کند، به شخصی آسیب می‌رساند نقضی را طی مراحل قانونی انجام می‌دهد و اصل حاکمیت قانون را زیر سؤال می‌برد.
کشورهای مختلف هرکدام به طریقی طی مراحل قانونی را تحت «حقوق بین‌الملل عُرفی» به رسمیت می‌شمارند. حقوق بین‌الملل عرفی؛ به آن دسته ضوابط رفتاری تابعان حقوق بین‌الملل گفته می‌شود که از عرف نشأت گرفته‌اند و به منزلهٔ یک رویهٔ عمومی به‌عنوان قانون پذیرفته شده‌اند. اگرچه ویژگی‌های آن اغلب مشخص نیست، اما اکثر کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که حداقل آنها باید در قبال مسافران خارجی عدالت پایه‌ای را تضمین کنند. برخی کشورها استدلال کرده‌اند که آنها به هیچ وجه ملزم به اعطای حقوق بیشتر به مسافران خارجی نسبت به شهروندان خود نیستند. این بدان معناست که مسافران خارجی به همان اندازه نسبت به محرومیت‌هایی که دولت‌ها ممکن است تحمیل کنند، آسیب‌پذیر خواهند بود. با گسترده شدن قوانین بین‌الملل حقوق بشر و استفادهٔ مکرر از معاهدات سازمان ملل تغییراتی در نحوهٔ برخورد دولت‌ها با شهروندان خود و مسافران خارجی در حال شکل‌گیری است.
همان‌طور که گفته شد «طی مراحل قانونی» در اینجا به عنوان قوانینی تفسیر می‌شود که از طریق دادگاه‌های عدالت مطابق با اصول و رویه‌های قانونی و با حمایت از حقوق فردی اجرا می‌شود. قوانین مربوط به اجرای عدالت بسیار گسترده هستند و به مواردی چون دادرسی عادلانه، فرضیه بی‌گناهی و استقلال و بی‌طرفی دادگاه اشاره دارد. در اکثر کنوانسیون‌ها، قوانین مختلف در چندین ماده گنجانده شده است. چون این مقاله همراه با مقالاتی که در آینده پیش روی خوانندگان عزیز قرار می‌گیرد بر روی انواع کنوانسیون‌ها متمرکز است، چهار عنصر طی مراحل قانونی مورد بحث قرار خواهند گرفت. مقالهٔ فعلی نگاهی به کلیات و معنی طی مراحل قانونی انداخته است. چهار مقالهٔ آینده هر کدام به یکی از چهار عنصر طی مراحل قانونی به ترتیب زیر می‌پردازد:
- کیفیت از نظر اجرای عدالت
- کیفیت از نظر حفاظت حقوق طرفین
- کارایی
- اثربخشی
چون «طی مراحل قانونی» به‌طور سنتی در میان متخصصان حقوق بشر بر روی حق محاکمهٔ عادلانه و حق استفاده از یک روش مؤثر متمرکز است، سه عنصر اولی که در بالا ذکر شد؛ به‌عنوان زیرمجموعهٔ «محاکمهٔ عادلانه» مورد بحث قرار می‌گیرند. آخرین عنصر یعنی اثربخشی، در قسمت راه‌حل مؤثر مورد بحث قرار خواهد گرفت.
