در این سری مقاله‌ها به حقوق بشر در زندان‌ها خواهیم پرداخت. مباحثی که زیر این عنوان قرار می‌گیرند بسیارند، از قوانین کلی بر اساس قوانین حقوق بشر بین‌الملل گرفته تا حق داشتن سلامت کامل جسمی و روحی زندانیان، و مدیریت زندان‌ها و زندانبانان. در این مقاله به قوانین کلی نگاهی می‌اندازیم و در یازده مقالهٔ آینده به مباحث مختلف پیرامون حقوق بشر در زندان می‌پردازیم.
قوانین کلی
همان‌طور که می‌دانید رعایت‌کردن حقوق بشر بین‌الملل برای همهٔ کشورها و نمایندگان آنها، از جمله مقامات زندان، الزامی است. حقوق بشر همواره یک موضوع مشروع برای حقوق بین‌الملل و تحت بررسی جامعهٔ بین‌الملل بوده است. مسئولان اجرای قانون، موظف هستند که استانداردهای بین‌المللی حقوق بشر را بدانند و آنها را اِعمال کنند.
اسناد بین‌الملل حقوق بشر به‌طور واضح حقوق بشر زندانیان را حفظ می‌کند. به‌طور مثال، کنوانسیون بین‌المللی «حقوق مدنی و سیاسی» و کنوانسیون «منع شکنجه» هر دو بدون استثنا، هر نوع مجازات یا رفتار خشن، غیرانسانی و تحقیر کننده، رفتار ظالمانه و شکنجه، و رفتار غیرانسانی و تحقیرآمیز را ممنوع کرده‌اند. ایران به کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی ملحق است و آن را امضا کرده است، اما تا‌به‌حال کنوانسیون منع شکنجه و هر نوع مجازات یا رفتار خشن، غیرانسانی و تحقیرکننده را امضا نکرده است. دولت ایران چه بخواهد و چه نخواهد، این کنوانسیون در طی زمان به یک قانون عرفی تبدیل شده است، یعنی تبدیل به دسته‌ای از ضوابط رفتاری که توسط اکثریت کشورها به منزلهٔ یک رویهٔ عمومی و در نتیجه قانون پذیرفته شده است. در نتیجه ایران موظف است به قوانین آن عمل کند.
مادهٔ ۱ کنوانسیون منع شکنجه، اصطلاح شکنجه را چنین تفسیر کرده است: «هر عمل عمدی همراه با درد و رنج جانکاه جسمی یا روحی بر علیه فرد، به منظور اخذ اطلاعات یا اقرار از شخص مورد نظر یا شخص ثالث. همچنین تنبیه شخص مورد نظر یا شخص ثالث برای عملی که مرتکب شده، یا مظنون به ارتکاب آن است، با تهدید و اجبار و بر مبنای تبعیض، منوط به اینکه چنین درد و رنجی توسط کارگزار دستگاه حاکم یا شخصی که در سمت مأمور قرار دارد، به منظور ترغیب یا رضایت صریح یا ضمنی انجام شود.»
درد و رنج ناشی از خصیصهٔ ذاتی یا عارضی مجازات‌های قانونی خارج از تعریف فوق است.
مادهٔ ۱۰ کنوانسیون بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی حکم می‌کند که:
- ۱) با کلیهٔ افراد که از آزادی خود محروم شده‌اند، باید با انسانیت و احترام به حیثیت ذاتی شخص انسان رفتار کرد.
- ۲) نظام زندان‌ها باید متضمن رفتاری با محکومین باشد که هدف اساسی آن اصلاح و اعادهٔ حیثیت اجتماعی زندانیان است.
در ظاهر، دولت ایران قوانین حقوق بشر بین‌الملل درمورد شکنجه را در قوانین داخلی کشور گنجانده است. مثلاً در اصل سی‌و‌هشتم قانون اساسی آمده است: «هر‌گونه شکنجه برای گرفتن اقرار یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت، اقرار و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار است. متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود.» اما در عمل، مدارک زیادی حاکی از بی‌قانونی در اجرای شکنجه و هر نوع مجازات یا رفتار خشن، غیرانسانی و تحقیرآمیز موجود است. در مقاله‌های بعدی نگاه دقیق‌تری به قوانینی که دولت ایران و مأمورین نسبت به آن وظیفه دارند خواهیم انداخت.
