۱۲) فرقه‌گرایی مسیحی
واژگان کلیدیِ مرتبط با مسیحیت پارس: ادونتیست‌های روز هفتم، شاهدان یهوه، مسیحیان ایرانیِ خارج از کشور
طیفی از جنبش‌های مسیحی را می‌توان «فرقه‌های مسیحی» خواند. این جنبش‌ها معمولاً پیرو تعالیم یکی از چهره‌های کاریزماتیک و اقتدارگرا هستند و باورهایشان تا حدی با راست‌دین‌های مسیحی همخوان است.
در قرن نوزدهم، گروه‌های بسیاری از بطن پروتستانِ اونجلیکال برخاستند. برخی گروه‌ها، نظیر برادرانِ انحصارطلب۱ (که نباید آنها را با برادران پذیرا۲ که گروهی اونجلیکال هستند اشتباه گرفت) و کلیسای بین‌المللی مسیح، برخی از آموزه‌های کلیدی نظیر تثلیث و الوهیت عیسای مسیح را محفوظ داشته‌اند، اما در خصوص هویت کلیسا و نجات رویکرد معیاری ندارند. هر دو گروه بسیار اقتدارگرا هستند و مسیحیانِ دیگر فرقه‌ها را «محروم» از نجات می‌دانند. برادران انحصارطلب با مسیحیان خارج از حلقۀ خودشان هیچ ارتباطی ندارند، در‌حالی‌که کلیسای بین‌المللی مسیح در جهت گروانیدن دیگر مسیحیان به جمع خودشان بسیار فعالند.
برخی گروه‌ها که کار‌شان را به‌عنوان دسته‌ای مسیحی با سلسله‌مراتب اقتدار، رهبری کاریزماتیک و آموزه‌های معمول آغاز کردند، به‌تدریج تبدیل به فرقه‌های اونجلیکال مسیحی شدند. کلیسای ادونتیست روز هفتم که اکنون فرقه‌ای بزرگ و اونجلیکال است و حدود ۲۰میلیون عضو دارد، در این زمینه قابل‌توجه است. رهبران اولیۀ این کلیسا غیرتثلیثی بودند و رؤیاها و نوشته‌های اِلن جی. وایت بر جنبش قرن نوزدهم این فرقه تأثیر بسیار داشت. تثلیث‌گرایی به‌عنوان باوری مرکزی در اوان قرن بیستم در این کلیسا پذیرفته و ساختار کلیسایی آن تسهیل شد، با این حال، هنوز تعالیم خاص خود را دارند که از نوشته‌های وایت الهام یافته‌اند. اعضای آن به‌جای روز یک‌شنبه، روز شنبه، شبات را نگه می‌دارند، از قوانین یهودی در مورد خوراک پیروی می‌کنند، و باور دارند که داوری مسیح بر جهان در سال ۱۸۴۴ آغاز شده. میسیونرهای ادونتیست اولین‌بار در سال ۱۹۱۱ به ایران رفتند و امروزه دو کلیسای ادونتیست روز هفتم در تهران و شیراز وجود دارد که پرستش و عبادتشان بسیار شبیه کلیسای محافظه‌کار اونجلیکال است و از جنبش کاریزماتیک تأثیر نپذیرفته است.
شماری از گروه‌ها که در غرب بنیان گذاشته شدند هنوز ساختاری اقتدارگرا دارند و غیرتثلیثی‌اند. مهم‌ترین اینها شاهدان یهوه و کلیسای عیسای مسیح متشکل از مقدسین روزهای آخر۳ است.
فرقۀ شاهدان یهوه در سراسر جهان ۲۰میلیون عضو دارد که ۹میلیون آنها در امر ترغیب دیگران به این فرقه فعالند. اگرچه این گروه در ایران کلیسای رسمی ندارد، اما ادعا می‌کند که میسیونرهایشان در این کشور فعالند. همچنین، مسیحیان ایرانی که به غرب سفر می‌کنند، احتمال دارد با میسیونرهای این فرقه روبه‌رو شوند. اینها فرقه‌ای بسیار اقتدارگرا هستند که اعضای‌شان را از مشارکت با مسیحیان فرقه‌های اصلی مسیحیت منع می‌کنند. طبق تعالیم آنها، فقط تعمیدیافتگان فرقۀ شاهدان یهوه مسیحی حقیقی هستند و از نجات برخوردارند. عضوی که رسماً از این فرقه جدا شود، علناً طرد و تمامی ارتباط‌ها با او قطع می‌شود. این فرقه با انجمن واچ تاور که ناشر آموزه‌های مورد تأیید رهبری این فرقه است، نزدیکی بسیار دارد. نشریات آنها به هزاران زبان ترجمه شده است و در دهۀ ۱۹۴۰ ترجمه‌ای جدید از کتاب‌مقدس را نیز منتشر کرده‌اند. اگرچه آنها نیز همچون مسیحیان پروتستان، کتاب‌مقدس را مرجع غائیِ اقتدار در امور ایمان می‌دانند، اما اعضای‌شان تشویق می‌شوند که فقط کتاب‌مقدس ترجمۀ انجمن واچ تاور را مطالعه کنند و آن را فقط در پرتو نشریات این انجمن تفسیر نمایند. شاهدان یهوه، همانند مسیحیان جریان‌های اصلی مسیحیت، باور دارند که انسان از طریق مرگ مسیح نجات می‌یابد، اما الوهیت عیسای مسیح را باور ندارند و نیز باور ندارند که روح‌القدس شخصی الهی است. طبق تعالیم آنها، زمان‌های آخر از سال ۱۰۱۴ شروع شده و پایان جهان قریب‌الوقوع است. شاهدان یهوه آرامش‌طلبند، عید میلاد و قیام و تولدها را جشن نمی‌گیرند، زیرا باور دارند اینها جشن‌های بت‌پرستانند و پیرو تعالیم اخلاقی مسیحیِ محافظه‌کارند.
کلیسای عیسای مسیح متشکل از مقدسین روزهای آخر، که معمولاً به «مورمون» معروف است و باور دارد پدر، پسر و روح‌القدس سه خدای مجسم‌اند، فرقۀ عمده‌ای است که ادعا می‌کند مسیحیتِ احیا‌شده است. این گروه که در دهۀ ۳۰ میلادی تأسیس شد اکنون در سراسر جهان و ایالت یوتای امریکا ۱۶میلیون عضو دارد. جوزف اسمیت، بنیان‌گذار آن، توسط فرشته‌ای به الواح طلایی هدایت شد و از روی آنها متن کتاب مورمون را آوانویسی کرد. این کتاب، کتاب‌مقدس و دو نوشتۀ دیگر جوزف اسمیت با هم کانون کتاب‌مقدس معتبر کلیسای مورمون را تشکیل می‌دهند. اعضای این کلیسا باور دارند که عیسای مسیح نجات را برای انسان‌ها به ارمغان آورد، اما درک آنها از نجات با دیگر فرقه‌های جریان عمدۀ مسیحیت بسیار متفاوت است. اعضای این کلیسا باور دارند که پس از مرگ، ایزدانی افزون بر (تثلیث) می‌شوند، و به‌همراه مسیح وارث می‌گردند، و بر حسب میزان ایمانشان به سه آسمان بالا می‌روند. اینها به ارزش‌های محافظه‌کارانۀ خانوادگی پایبندند (هرچند اعضای اولیه‌شان چند همسر داشتند). مصرف الکل و قهوه برای اینان ممنوع است. اگرچه کتاب مورمون در سال ۲۰۱۵ به زبان فارسی ترجمه شد، اما در حال حاضر کلیسای «مورمون» در ایران وجود ندارد.
اخیراً در افریقا و آسیا گروه‌های مهم و جدید مسیحی از بطن جماعت‌های بومی برخاسته‌اند. به‌عنوان نمونه، کلیسای کیمبانگوسیت در کنگو، که در سراسر جهان ۲۲میلیون عضو دارد. این جنبش، اگرچه تثلیثی است، اما روح‌القدس را همان کیمبانگو، بنیان‌گذار آن می‌داند. این گروه‌ها، به‌طور کلی نمی‌توانند در ایران حضور فعالی داشته باشند.
ـــــــــــــ
۱) Exclusive Brethren
۲) Open Brethren
۳) Church of Jesus Christ of the Latter-Day Saints